home | Inloggen
Aantal schrijvers: 594 | Aantal boeken:

19.538

 

 

Bittremieux, Leo

Maakt deel uit van:

Leo Bittremieux

Sijsele, 4 september 1880 – Boma (Voormalig Belgisch Congo), 21 september 1946

Taalkundige, schrijver en missionaris van Scheut

De literaire waarde van publicaties als Mayombsche penneschetsen (1914), Vertellingen uit Mayombe of Zwart en Wit (1930) is misschien beperkt, maar het feit dat deze werken verschenen in de eerste decennia van de 20ste eeuw én het feit dat ze zo rijk gestoffeerd zijn met typeringen van de Yombe cultuur maken ze tot belangrijke schakels in de ontwikkeling van de Vlaamse Afrika-literatuur.

 

BIOGRAFIE

4 september 1880: Geboren te Sijsele als Leo Edmond Bittremieux.  Zoon van Karel en Nathalie de Loof, landbouwers.

  • Behalve Leo telde het gezin nog drie geestelijken: Clemens (1872 – 1953) pastoor van Oostnieuwkerke; Jozef (1878-1950) , hoogleraar aan de Leuvense Universiteit; en moeder Gabriëlle, overste van de Zusters Maricolen te Gothem

Hij liep lagere school in zijn geboorteplaats en deed zijn humaniorastudies aan het Sint-Lodewijkscollege te Brugge.

Vervolgens studeerde hij filosofie aan het Studiehuis te Scheut en theologie te Leuven en in Sparrendaal,  het missiecentrum van de Scheutisten in Vught.

7 september 1899: Treedt in bij de missionarissen van Scheut, officieel gekend onder de benaming Congregatie van het Onbevlekt Hart van Maria (CICM)

Zijn eerste geloften legt hij af op 8 september 1900 en zijn eeuwige beloften op 15 september 1905.

15 juli 1906: Priester gewijd door Mgr. V. van den Branden te Reeth.

1907-1946: MISSIONERINGSWERK IN KONGO VRIJSTAAT – NADIEN BELGISCH KONGO

Bittremieux is met enkele onderbrekingen van 1907 tot 1946 missionaris geweest in Kongo .

12 september 1907: Vertrekt voor zijn eerste missie-opdracht naar het apostolisch vicariaat Leopoldstad van Mgr. Van Ronslé in Kongo Vrijstaat, waar hij zijn missieleven in Kangu (Mayombe) begint. Op 12 oktober komt hij aan te Boma en de 7de te Kangu waar hij zijn vormingsjaar aanvat.

Oktober 1908: Benoemd voor de missie van Kangu.

Van bij de aanvang legt hij zich toe op de studie van de plaatselijke ki-kongotaal en poogt hij allerlei elementen van het geloof, folklore en gebruiken eigen aan het volk te doorgronden.

Hij behoort tot die groep missionarissen die vinden dat een grondige kennis van de Afrikaanse talen en culturen onontbeerlijk is om met enige kans op welslagen hun bekeringswerk te kunnen verrichten.  Zelf zegt hij daarover in Woordkunst der Bayombe (1937):

‘Doch boven alles, dit nog; willen wij, beschavers, een natuurvolk zonder gedenktekens noch geschreven letterkunde grondig leeren kennen, zijn denkwijze, zijn zeden, zijn taal, zijn gemoed peilen, dan mogen wij bij dat volk niets te luttel, niets onbelangrijk vinden. En hoe beter we ’t bijgevolg zullen ‘begrijpen’, des te beter ook zullen we in staat zijn, om tot dat volk te spreken en verstaan te worden, het op te voeden volgens zijn eigen geaardheid, en dus, steunend op de hechte grondvest van zijn innerlijk wezen, datzelfde volk te verheffen boven zich-zelf, tot op een verstandelijk en zedelijk ontwikkelingspeil, dat zijne als-van-nature-eigen beschaving zal zijn.’

14 november 1908: Kongo Vrijstaat wordt Belgisch Kongo

1910: Wordt voor vijf jaar gekozen als raadslid van de Provincie. Sticht in september van datzelfde jaar een nieuwe bijpost te Vaku, dat het jaar daarop een autonome missie wordt.

Bittremieux 3a       Bittremieux 3b

In hetzelfde jaar verschijnt zijn eerste publicatie in het Yombe: Minsanbu ayi Maliumbu, een boekje met gebeden en gezangen.

1911: Publicatie van een stevig gedocumenteerde studie De geheime sekte der Bakhimba’s.

1912: Een eerste versie van zijn filologische werk inzake naamgeving onder de titel Mayombsche namen – een overdruk uit het vooroorlogs tijdschrift “Onze Kongo”  – is na korte tijd reeds uitverkocht. Een tweede zeer vermeerderde uitgave rolt van de persen in 1934.

December 1912: Moet Mayombe verlaten omdat hij was aangesteld als secretaris van Monseigneur Ronslé en voor die functie zijn aanwezigheid in Leopoldstad vereist is. Reist in die functie naar de districten van het Leopold II-meer en Nieuw Antwerpen.

Juli 1915: Begeleidt als aalmoezenier de Kongolese troepen (de zgn. Force publique) die – in het kader van WO I – naar Kameroen oprukten. Hij maakt de expeditie naar de Sanga mee. Op 10 juli 1916 is hij terug in Leopoldstad.

1916 tot 1924: Wordt directeur van het college (Kleinseminarie) te Nieuw-Antwerpen en te Mbata Kiéla. Hij geeft ook les te Mankanza.

1922: Publiceert in twee delen het woordenboek Mayombsch idioticon (woordenboek Mayombs-Nederlands). Vaak wordt de betekenis van sommige woorden verder verduidelijkt met een korte uiteenzetting over het geloof en de gebruiken van de plaatselijke volksgemeenschap, waarop de Mayombse term betrekking heeft.

  • 1923: Het Mayobisch idioticon wordt bekroond door de Koninklijke Academie voor Taal- en Letterkunde.
  • 1927: Mayombsch idioticon. Deel III: Verbeteringen en aanvullingen, Plantkundige woordenlijsten en Zakenregister.

1925: Na 17 jaren missiewerk in Kongo, komt hij eind 1924 voor een korte rustperiode terug naar België . Hij vervult er tijdelijk het ambt van rector in een rustoord te Schilde, geeft talrijke voordrachten en werkt er verder aan zijn boeken.

1925: Publicatie van Van een ouden blinden hoofdman. Zijn duister begin, zijn veelbewogen midden en zijn gelukkig einde.

  • Het verhaal beschrijft de levensloop van een Yombe-chef in zijn dorp. Het gelukkig einde is natuurlijk zijn bekering tot het katholicisme. Het verhaal is geschreven in een badinerende ‘heimatstijl’, zonder veel psychologische diepgang, maar ernstiger zijn de beschrijvingen van de begrafenisceremonieën en hun funeraire liederen. In detail somt hij de magische krachtmiddelen (nkisi’s) op, hoe deze voorwerpen gemaakt worden en hoe ze met behulp van rituele formules toegepast worden.

12 november 1926: Terug naar Kongo.

Einde 1926/begin 1927 tot 1933:  Overste  van een missie te Muanda.

1930: Publicatie van Wit en Zwart. Schetsen en verhalen uit Kongo-Missie. (verhalen) en een dichtbundel Zielezangen

Mei 1933: Nogmaals een kort verblijf in België.

12 januari 1934: Vertrekt opnieuw naar een voor hem nog onbekende streek. Hij wordt benoemd tot professor aan het Grootseminarie te Kabwe in Kasai.

1936: Mag terug naar Mayombe. Hij wordt coadjutor van de overste te Mbata Mbenge, waar hij voldoende ruimte krijgt om zijn wetenschappelijke opzoekingen vast te leggen.

1937: Zijn twee laatste publicaties – Symbolisme in de Negerkunst en Woordkunst der Bayombe. Lied en spel, dans en tooneel in Beneden-Congo – rollen van de drukkerspersen.

1944: Een grote ramp treft hem: bij een brand in het Scheuthuis te Mbata-Menge gaan zijn boeken, ongepubliceerde handschriften, nota’s in de vlammen op. Een Bijbelvertaling, taalkundige studies (o a over de tonologie van de Kikongo) en een schat aan gegevens die de basis zou vormen voor een kruidenwoordenboek gingen verloren.

21 september 1946: Overlijdt aan koorts te Boma in Belgisch Congo tijdens een studiereis.

PATER BITTREMIEUX: ZIJN WERK

WETENSCHAPSMENS uit noodzaak tot bekering

  • Pater Bittremieux was naast missionaris ook een erkend wetenschapsman op het gebied van etnologie en taalkundig onderzoek. Hij was zeer beslagen in het Kiyombe, de taalgroep van de regio en had een levendige interesse voor de cultuur van de inwoners, de Yombe.
  • Hij bestudeerde verschillende aspecten van het leven van de Mayombe vanuit een sociologische en antropologische invalshoek.
  • Hij verzette zich tegen inspanningen van zijn congregatie voor de popularisering van het Lingala. Hij pleitte er om de inlandse talen te promoveren tot taal van onderwijs en bestuur.

MISSIONARIS

Daar tegenover staat dat Bittremieux wel degelijk op de eerste plaats missionaris is. Voor hem bestaat geen twijfel over de noodzaak om de heidense Afrikanen tot het katholicisme te bekeren

  • Luc Renders merkt op : ‘Zijn werk staat echter volledig in het teken van zijn katholieke geloofsovertuiging en is daardoor, zijn intieme kennis van de taal en de cultuur van de Mayombe ten spijt, bijzonder tendentieus. Bittremieux maakt een zwart-wit tekening van de Afrikaanse maatschappij met de missionarissen en de katholieken in de rol van de goeden en de heidenen en zeker de chefs en de fetisjeurs als de slechteriken. De enige goede Afrikaan is de gedoopte  Afrikaan, de enige gelukkige gemeenschap is een katholiek dorp.’ (Koloniseren om te beschaven p 304)

COLLECTIONEUR

Tijdens zijn lange missionarisperiode stuurde Bittremieux honderden Mayombabeelden en voorwerpen en de bijbehorende documentatie naar België, de zogn. ‘art emprunté’ (‘ontleende kunst’, om een eufemisme te gebruiken). Ze waren bestemd voor het etnografisch museum van de Leuvense universiteit dat onder meer voor de opleiding van de kolonialen moest dienen. Bij de splitsing van de universiteit aan het einde van de jaren zestig werd een deel ervan aan de Université Catholique de Louvain (UCL) toevertrouwd. Daarnaast stuurde de missionaris ook een omvangrijke collectie etnografica naar het Museum van Belgisch Congo in Tervuren.

  • Van 8 oktober 2010 tot 23 januari 2011 organiseerde het Museum M te Leuven een tentoonstelling Mayombe. Meesters van de magie, ter gelegenheid van de 50ste verjaardag van de onafhankelijkheid van Congo, waarin al deze onschatbare getuigen van de Yombe-cultuur voor het eerst weer bijeen gebracht werden.

  • In de begeleidende catalogus Mayombe rituele beelden uit Congo (ed. Johan Tollebeek, Uitg. Lannoo Tielt 2010) wordt naast het uitgebreid catalogusgedeelte in een reeks korte essays nader ingegaan op de achtergrond en de betekenis van deze etnografica.

PUBLICIST

Hij verleende met meer dan 90 publicaties, waaronder missiologische bijdragen, religieuze gedichten in het Kiyombe, antropologische en historische studies registraties van orale Yombe literatuur, recensies, literaire schetsen en gedichten,  zijn medewerking aan talrijke tijdschriften.

Een groot aantal van deze bijdragen zijn opgenomen in de bundels en bloemlezingen die in boekvorm werden uitgegeven.

Het betreft tijdschriften zoals

  • Le mouvement des missions catholiques au Congo, waarin hij in 1908 een paar artikels schreef;
  • Biekorf (Brugge), met enkele bijdragen in vers en proza tussen 1908 en 1931;
  • Hooger Leven, met bijdragen in 1908, en in 1927 tot 1932
  • Missiën van Scheut, het missieblad van de orde
  • Onze Kongo, waarin hij 1910 en 1917 een dertiental bijdragen schreef over de Mayomsche gewoonten en ook enkele novellen.
  • Annalen van Sparrendaal: bijdragen in 1910 en 1913
  • Revue Congolaise: bijdrage in 1911 en 1913
  • Congo, Algemeen tijdschrift van de Belgische Kolonie (Brussel) met een aantal bijdragen tussen 1920 en 1922
  • Ons volk ontwaakt in 1920 en 1922

Hij werd diverse keren onderscheiden, was Ridder in de Kroonorde (1925) en lid van het International African Institute te Londen.

ADDENDUM

Op dit kaartje van voormalig Belgisch Congo waarop is aangegeven in welke regio verschillende schrijvers – waaronder Leo Bittremieux (1) – actief waren. Het kaartje is van de hand van Julien Vermeulen en werd gepubliceerd in het themanummer van het Tweemaandelijkse Tijdschrift Vlaanderen nr 225 jg. 38 (1989) nr 2.

Voor vergroting en helderheid => klik op het kaartje !

 

GERAADPLEEGDE BRONNEN

Website

Referentie

  • Koninklijke Academie voor Overzeese Wetenschappen. Belgische Overzeese Biografie, T. VI, 1968, kol. 64-66 BITTREMIEUX (Leo)
  • Julien Vermeulen, Leo Bittremieux, « Over de Bayombe » VWS-Cahiers nr 146, Torhout jg 26, nr 1 1991.
  • Luc Renders, Koloniseren om te beschaven. Het Nederlandstalige Congoproza van 1596 tot 1960, Uitgeverij Gramadoelas, Hasselt, 495p, 2019

 SMAAKMAKER

Een onweer onder de tropen

Zóó zal ‘t niet lang meer duren !
De zonne priemt en steekt ;
Nu zij, ter middagure,
door loden wolken breekt :

De hemel reeds verduisterd ;
de bange schepping zwijgt…
Plots wordt de storm ontkluisterd :
‘t heeft lang genoeg gedreigd.

Een rukwind…palmen buigen
en blaren warrelen rond ;
al krakend stort in duigen
een boomspil op de grond.

Een weerlicht scheurt de luchten,…
een dikke druppel valt,..
-gaan schuilen mannen ! vluchten !…
en raatlend de donder knalt.

Het stroomt met heelder vlieten,
met ruischend raasgerucht ;
-geen « reegnen » meer maar « gieten » –
uit regengrauwe lucht.

Dan, blauw en diep, een klaarheid,
waarvoor het duister zwicht :
de zegepraal der waarheid
het zuivre zonnelicht !

Uit : « Zielezangen » (1930) pp 62-63.

BIBLIOGRAFIE

De bibliografische gegevens werden onder meer nagekeken bij

  • Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience –Antwerpen.
  • Koninklijke Bibliotheek van België – Brussel / Bibliothèque Royale de Belgique – Bruxelles
  • Piet Devos: Van reuzen tot dwergen. Bibliografie – Vlaamse schrijvers in de 20ste eeuw – Eerste drukken. Kortrijk, eigen beheer 2007

Om de foto’s in de fotogalerij te vergroten klik op de foto

Chronologisch overzicht

Jaar Titel Fotogalerij Uitgeverij 1ste druk
1911 De geheime sekte der Bakhimba’s. (studie)

“Al de lichtprenten die dit werk versieren zijn van Eerw. Pater Leo Bittremieux.”
1
936: heruitgave in het Frans, door hemzelf vertaald. Titel: La société sécrète des Bakhimba au Mayombe. -327p. Bruxelles: Mémoires de l’Institut Royal Colonial Belge.
Bittremieux 11 Leuven: Drukkerij J. Reekmans-Vanderwaeren. -204p.

Afmetingen: 24.90 x 18.20 (ingenaaid)
Het boek bevat 14 platen die met foto(’s de gebruiksvoorwerpen van de geheime sekte illustreren. 
1912 Mayombsche namen. (studie)

1934: 2de zeer vermeerderde uitgave. Leuven: Drukkerij der HH. Harten. -191pp.+ 1 platen buiten tekst

 

Leuven:  De Vlaamsche Drukkerij. -68p.
1914 Mayombsche penneschetsen. (verhalen) door Eerw. Pater Bittremieux Zendeling van Scheut.

Bittremieux 3
Brugge (Sint-Michiels): Drukkerij en uitgeverij Van Hulsem. -165p.

Afmetingen: 21 x 16.50 (ingenaaid)
Colophon: Dit boek werd gezet en gedrukt in de drukkerij Adolf Van Mullem in Gerolstraat, 3-5 te Brugge in de jare 1914 in Lentemaand.
1920 Mayombisch Reisboek. (brochure)

Ook in: Kongo. Algemeen tijdschrift voor de Belgische Kolonie. Jrg. 1 nr. 2 (1920) pp 247-259.
Brussel:  -13p.
1922 Mayombsch idioticon, 2 Volumes. (studie)

Deel I: A tot en met Mup’esukila.
Deel II: Mup’ioka tot einde. Met twee kaarten.Vaak wordt de betekenis van sommige woorden verduidelijkt met een korte uiteenzetting over het geloof en de gebruiken van de plaatselijke volksgemeenschap
.
 Bittremieux 7Bittremieux 6 Gent: Drukkerij Erasmus. -416 + 405p.

Reeks: Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal-& Letterkunde; Uitgave van het  “Van de  Ven-Heremans-Fonds” Nr 7.
1923: Het Mayobisch idioticon wordt bekroond door de Koninklijke Academie voor Taal- en Letterkunde.
1927: Mayombsch idioticon. Deel III: Verbeteringen en aanvullingen, Plantkundige woordenlijsten en Zakenregister
1924 Vertellingen uit Mayombe (Belgisch Kongo)

Ingeleid door Al. Janssens, Missionaris van Scheut.
Bevat: Het Mayombsch heelal (pp 13-18); I. Mythologische vertellingen (pp 19-67); II. Dierenvertellingen (pp 71-88); III. Wonderbare vertellingen (pp 91-134); – IV. De Mayombsche Uilenspiegel (pp 137-144); – V. Novellen (pp 147-160).
Bittremieux 8 Leuven/Gent/Mechelen/Veurne: S.V. Vlaamsche Boekenhalle. -160p.

Afmetingen: 22 x 14 (ingenaaid)
Impr. (Mecheliniae 4 Augusti 1924)
Geïllustreerd met talrijke foto’s.
Bittremieux 8a
1924 Drie novellen uit Mayombe. (verhalen) Brussel: Goemare, Drukker des Konings uitgever 21, Gentstraat. -17p.

Afmetingen: 23.75 x 15.50
Uittreksel Congo Algemeen tijdschrift van de Belgische Kolonie October 1924.
1924 Mayombsche volkskunst. (studie)

Ingeleid door A.L. Jannssens, missionaris van Scheut.
Bevat: Volksliederen (pp 28-44);-II. Poëzie in ’t algemeen (pp 45-50); III. Poëzie in den godsdienst en in de volksgebruiken (pp51-69); IV. Spreekwoorden (pp 71-88); – V. Raadsels (pp 89-104) VI. Het Mayombsch heelal (pp 105-108); – VII. Mythologische vertellingen (pp 109-151);- VIII. Dierenvertellingen (pp 153-168); XI. Wonderbare vertellingen (pp 169-208); – X. De Mayombsche Uilenspiegel (pp 209-216); – XI. Novellen (pp 217-227).
Leuven: De Vlaamsche Boekenhalle S.V. – 227p.

Afmetingen: 21.70 x 14 (ingenaaid)
Nota: veel van deze teksten komen ook voor in “Vertellingen uit Mayombe (Belgisch Kongo)” eveneens uit 1924.
1925 Van een Ouden Blinden Hoofdman. Zijn duister begin, zijn veel bewogen midden en zijn gelukkig einde. (novelle)

Met oorspronkelijke platen en met penteekeningen van C. Van Loon.
Bittremieux 12a
Bittremieux 12 Antwerpen: Procuur van Scheut Oude Beurs. 58p.

Afmetingen: 20 x 12.50 (ingenaaid)
Drukkerij A. De Bièvre, Brasschaat.
Impr. (Mecheliniae, 15 Maii 1925)
1930 Wit en Zwart. Schetsen en verhalen uit Kongo-Missie. (verhalen)

Bevat: Voorwoord.
I. Een mislukte bekeering (pp 7-14); – II. Een omreis in Mayombe (pp 15-31); – III. Uit mijn oorlogsdagboek (pp 32-53); – IV. Schoon van verre (pp 39-53); – V. Kongo Kinema (pp 54-60); – VI. Een inlandsch bloempje (pp 61-70); –  VII. Van drie koningen en zeven koninginnen (pp 70-76); – VIII. De lotgevallen van een weezemeisje (pp 77-89); – IX. De jonge jaren van Mariette door haar zelve (pp 90-100); –  X. Uit de pen der zwartjes. ( pp 101-112).
Bittremieux 5 Leuven: De Vlaamsche Drukkerij. (Minderbroederstraat, 44). -112p.

Afmetingen: 21.50 x 15.50 (ingenaaid)
Impr. (Mecheliniae, 9 novembris 1929)
1930 Zielezangen. (gedichten)

Een verzameling van enkele van zijn gedichten.
Opgedragen ”Aan mijne ouders die ik niet meer wederzag R.I.P. als kinderlijk huldebetoon.”
Met portret
Bittremieux 2 Leuven: De Vlaamsche Drukkerij. -115p.

Afmetingen: 22 x 17.50 (ingenaaid)
Bittremieux 2a
1934 Mayombsche namen. (studie)

2de zeer vermeerderde uitgave. van 1912.
Opgeluisterd met oorspronkelijke penteekeningen van A. Slegten.
De foto’s zijn van het Volkskundig Museum te Tervuren.  De laatste plaat is naar een schilderijtje van Broeder F. van de Brande.
Het geheel gerealiseerd door fotogravure van Steurs-Lambert te Antwerpen.
Bittremieux 10 Leuven. Drukkerij der HH. Harten. -191p. +  XI platen.

Afmetingen:20.70 x 17.50 (ingenaaid)
1937 Symbolisme in de Negerkunst. (studie)

Bevat: Beeldspreuken en zinnebeelden (pp 5-13);  Spreukbeelden (pp 15-74).
Met twee aanhangsels: Spreukbeelden der Baphende’s (pp 75-80); en Alphabetisch zaakregister (pp 81-83).
Bittremieux 13 Brussel: Vromant and Co. Drukkers – Uitgevers.  -83 p. en 20 p. met  150 illustratie’s en tekeningen.

Afmetingen: 24.70 x 15.90 ‘(ingenaaid)
Reeks “Bibliothèque Congo – Congo bibliotheek. Nouvelle série-Nieuwe reeks” nr.1
1937 Woordkunst der Bayombe. Lied en spel, dans en tooneel in Beneden-Congo. (studie)

Bevat: Kongoleesche dichtkunst (pp5-17); Slaapliedjes (pp 18-23); Fabeltjes en andere  kleingedichten (pp 24-51); Van papegaaien en vogeleieren (pp 53-62); – Vingerversjes (pp 63-73); Spel en dans, volkstooneel (pp 74-110); – Minnezangen (pp 113-122); – Palaberpoëzie (pp 124-168); – Ritueele dichtkunst (pp 171-178); – Vertellingen (pp 179-218).
 Bittremieux 9 Brussel:  N.V. Standaard Boekhandel. / Assen: N.V. Dekker & Van De Vegt. -224 p.

Gebrocheerd.
Reeks: Historische bibliotheek van godsdienstwetenschappen.

 

BEKNOPT OVERZICHT PER GENRE

Literair

  • Mayombsche penneschetsen (1914)
  • Mayombisch Reisboek. (1920)
  • Van een Ouden Blinden Hoofdman: zijn duister begin, zijn veel bewogen midden en zijn gelukkig einde. (1924)
  • Wit en Zwart. Schetsen en verhalen uit Kongo-Missie. (1930)
  • Zielezangen. (gedichten) (1930)

Studies

  • De geheime sekte der Bakhimba’s. (1911)
  • Mayombsche namen. (1912 & 1934)
  • Mayombsch idioticon, 2 Volumes. (1922)
  • Mayombsch idioticon. Deel III (1927)
  • Vertellingen uit Mayombe (1924)
  • Drie novellen uit Mayombe. (1924)
  • Mayombsche volkskunst. (1924)
  • Symbolisme in de Negerkunst. (1937)
  • Woordkunst der Bayombe. Lied en spel, dans en tooneel in Beneden-Congo. (1937)