Schrijversgewijs - Vlaamse schrijvers van 1830 – heden

Rond de jaren 1860 kregen het anarchisme en het socialisme langzaam vorm.

Vanaf 1840 komen allerlei nieuwe ideeën aanwaaien. Dat is niet zonder reden: de industrialisering zorgt voor een massaal proletariaat, uitbuiting en armoede eisen een hoge tol. Een ware golfvloed van geschriften promoten nieuwe ideeën, termen als communisme en anarchisme wekken interesse en doen wenkbrauwen fronsen.
Karl Marx schrijft in Brussel het Communistisch Manifest, Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865) schrijft in 1840, “Qu’est-ce que la propriété?” (waarin de bekende uitspraak voorkomt: “eigendom is diefstal”) , Bakoenin en vele anderen leveren aan deze discussie bijdragen.

Allerlei initiatieven worden genomen, gematigde (socialisme) en minder gematigde (anarchisme):

Het proletarisch anarchisme.

– In de jaren 1890 voerden militante anarchisten in Europa moordaanslagen uit op staatshoofden en explodeerden er bommen in de grote steden. Ook in België werden er af en toe dergelijke terroristische opzetten door de politie opgespoord en beteugeld.
De meeste anarchisten in Vlaanderen waren echter syndicalisten. Zij vormden het zogenaamde ‘proletarisch anarchisme’ en beperkten zich tot vakbondsactiviteiten.

• Het Belgische socialisme wilde stapsgewijs de levens- en werkomstandigheden van de arbeiders verbeteren door zelforganisatie in machtige coöperatieven en mutualiteiten. De staat en de orde werden door hen nooit echt bedreigd.
Hun wapen is de grootschalige stakingsactie waarmee ze niet alleen hun werkgevers, maar ook de regering onder druk konden zetten. Door de verwantschap met de bredere context werd hun het etiket van antigodsdienstigheid opgekleefd.

• Mechelen bleef tot aan de Eerste Wereldoorlog zowat het centrum van dit Vlaamse syndicaal-anarchisme. Daarnaast was er een kern in Gent. Deze kringen hadden een blad genaamd De Fakkel.

Het intellectueel anarchisme.

Het radicalere anarchisme wilde vorst, eigendom en geloof ten gronde ter discussie stellen. Stonden de katholieken reeds afwijzend tegenover het socialisme, dan vervulde het anarchisme hun met regelrecht afgrijzen.

Is het verwonderlijk dat het Vlaamse anarchisme en communisme enkel te vinden waren binnen de vrijzinnige lagen van de bevolking ?

De Vlaamse culturele elite was niet ongevoelig voor de ideeën van de Franse anarchist Elisée Reclus (rond 1894 professor in Brussel) en die van de Friese dominee en anarchist Ferdinand Domela Nieuwenhuis.

Anders dan in Frankrijk was er hier te lande van aansluiting bij het zogenaamde proletarisch anarchisme nauwelijks sprake. Slechts in Brussel en Antwerpen kwam het tot de vorming van een artistieke en intellectuele beweging van anarchistisch gezinde intellectuelen. Zij stonden ver af van de syndicalisten en van de revolutionaire terroristen.

A. De Brusselse scène

De Franse aardrijkskundige Reclus oefende veel invloed uit op de linkse intelligentia. Hij was voorstander van het libertair communisme en van de propaganda van de daad.
De brochure ‘Le Mouvement anarchiste’ die Jacques Mesnil, studiemakker en boezemvriend van August Vermeylen, in 1895 publiceerde is duidelijk beïnvloed door de ideeën van Reclus.

1893: Oprichting van het tijdschrift Van Nu en Straks.

• In dat blad verscheen in 1895 de vertaling van Mesnils brochure. In 1896 zou het tijdschrift verscheidene Nederlandse vooraanstaande anarchisten aan het woord laten.
• In hetzelfde jaar verscheen Vermeylens “Kritiek der Vlaamsche beweging”, een essay met duidelijke anarchistische inslag. Daarin pleitte hij voor een Vlaamse Beweging die “een maatschappelijk streven in de breedste zin van het woord” moest zijn in plaats van zich te beperken tot taalflamingantisme. Alle gezag werd verworpen en de bestaande maatschappelijke orde werd fel bekritiseerd.

B. De Antwerpse scène.

1894: oprichting aan het Koninklijk Atheneum te Antwerpen van Elck wat wils, een literaire vereniging, waarbij onder anderen Lode Baekelmans, Edler Hansen, Jan Eelen, Leo Kryn, Jan Gielis en Leo van Nerum betrokken waren; jonge mensen die door flamingantisme bezield waren, maar vooral literaire belangstelling koesterden.
Al snel werd de groep beïnvloed door de anarchistische ideeën die De Nieuwe Gids en Van Nu en Straks uitdroegen.
Deze Antwerpse links-radicale intellectuelen vonden elkaar in het door François Franck opgerichte De Kapel, een kunstcentrum van artistieke anarchisten. Het was een zeer levendig centrum waar benevens een hele pleiade kunstenaars ook handarbeiders en dokwerkers kwamen luisteren, terwijl Onze Vlagge onder impuls van Baekelmans en Victor Resseler hun contactorgaan probeerde te zijn. De Kapel was tot 1918 actief.
Victor Resseler was tevens uitgever van het tijdschrift Ontwaking waar Siska van Daelen aan meewerkte. Ontwaking verscheen in 1896 en tussen 1901 en 1910 als de officiële spreekbuis van de anarchistische fractie binnen het avant-gardecenakel De Kapel.

Vermeylen, en andere anarchistische denkers, oefenden dus wel degelijk invloed uit in vrijzinnig-flamingantische kringen maar het grootste deel van de Belgische samenleving en van de Vlaams gezinden wees elke uiting van de zeer linkse gedachtestroming resoluut af.

Een kleine illustratie

Op 15 juni 1908 schreef de katholieke leraar en flamingant Omer Wattez aan de eveneens flamingantische priester Jan Bols over leerlingen “echte anarchisten, noch min noch meer” die hij onder zijn leerlingen telde aan het atheneum te Antwerpen. “Een was zelfs zo ver gegaan een volledige leer van ’t anarchisme (noch God, noch meester, geen wetten, geen dwang, geen gezag, geen huwelijk, vrije liefde) in een opstel neer te schrijven.” In katholieke scholen was dat volstrekt ondenkbaar, maar ook in Antwerpen, atheneum of niet, werden dergelijke jongens buiten gewerkt. Het toont aan hoezeer zelfs deze school een negatieve weerslag vreesde. Uiterst links was niet populair en haar aanhang was gering en bovendien versplinterd.

Het was wachten op de schokken die voortvloeiden uit de verschrikkelijke gebeurtenissen tijdens de komende Eerste Wereldoorlog eer uiterst links enige aanhang van betekenis kon verwerven.